Shkrimtari amerikan Jonathan Safran Foer (21.02.1977) ka shkruar se “Historitë rreth ushqimit, na përshkruajnë ne, historinë dhe vlerat tona” dhe në këtë këndvështrim, gastronomia shqiptare e lashtësisë, një terren i pa hulumtuar plotësisht, ofron thesare historike dhe vlerash që lartësojnë identitetin tonë. Pavarësisht përkufizimit aktual se gastronomia shqiptare është tipike mesdhetare, e ndikuar dhe e pasuruar me elemente të kuzhinës turke, ballkanike dhe asaj evropiane, origjinaliteti i saj i dedikohet respektimit të zakoneve të lashta të mikëpritjes, hierarkisë familjare, trashëgimisë dhe sigurimit të mirëqenies familjare.
Sikurse gastronomia e çdo vendi bazohet në prodhimtarinë tradicionale, klimën, mënyrat e ruajtjes së lëndëve të para për konsum, trajtimin dhe përpunimin e tyre, përcjelljen brezare të njohurive dhe eksperiencave krahas mënyrës së organizmit shoqëror, përthithjes dhe përshtatjes së ndikimit të kulturave të tjera dhe lëvizjes së popullsisë, edhe gastronomia shqiptare ka krijuar, ruajtur dhe përcjellë ndër breza e kohëra karakteristika që e bëjnë atë tipike shqiptare. Një element mjaft i veçantë i gastronomisë shqiptare të lashtësisë është ruajtja me krenari e autorësisë krahinore pasi emërtimi i disa gatimeve, pavarësisht ngjashmërive të mëdha në mënyrën e gatimit dhe teknikat e përdorura, është përcjellë me fanatizëm shoqëruar me emrin e krahinës.
Kultivimi i hershëm i tokës me drithëra kryesisht misër, grurë krahas perimeve, bishtajoreve, lakrave dhe drurëve frutorë si dhe përhapja e gjerë e blegtorisë kanë përfaqësuar produktet bazë ushqimore në shoqërinë shqiptare, ndërsa mënyra e organizimit familjar ka patur gruan si simbol të mirëqeniejes familjare. Gjetjet arkeologjike të qeramikës, bronzit, bakrit apo drurit (Lisi), format dhe zbukurimet me vizatime apo gdhendje, lënë të kuptohet se përpunimi i produkteve bujqësore, blegtorale, ujore dhe gjuetisë ka qenë shumë i hershëm. Krahina të ndryshme kanë ruajtur dhe trashëguar gatime karakteristike si edhe mënyra trajtimi dhe përpunimi të veçanta. Gastronomia e lashtësisë bazohej në kombinimin e prodhimeve bazë bujqësore, gjuetisë, bimëve të egra me nënproduktet e qumështit, si ajka e qumështit, gjalpi, kosi, djathi dhe gjiza tipike dhe mjaft e përdorur.
Kryefjala mbetet buka, një element detyrimisht i pranishëm në rituale të rëndësishëm të shoqërisë shqiptare si martesa, morte apo festa komunitare. Buka dallohej nga forma dhe zbukurimet sipas motivit të ngjarjes. Misërniku, rrethatorja, kungullori, lakrori i pjekur në zjarr apo flija janë ruajtur me fanatizëm ndër breza. Vatra shqiptare ka qenë e pasur me produkte të freskëta bujqësore dhe nënproduktet e shumta të qumështit, por edhe me produkte të konservimit në formën e tëmotjeve (zahire) ku vlen të përmendim bishtajoret, mishin pastërma, frutat dhe perimet e thara në diell, turshitë, mishin e kriposur në poçe balte, frutat e përpunuara për pije, ullirin dhe vajin e tij etj. Nga kjo pikëpamje, mund të thuhet me krenari se gastronomia shqiptare e lashtësisë mund të përbëjë një orientim të ushqyerjes së shëndetshme dhe biologjike për ditët e sotme.
Mishi dhe shpendët konsumoheshin kryesisht të pjekur por edhe të ziera, të brendshmet e gjësë së gjallë i nënshtroheshin përpunimit në gatime të tilla si zorrë të mbushura, shpretka të mbushura, lakrorë me mish apo fërgesë me mëlçi. Peshku ka shërbyer kaherë si ushqim tërheqës për gjithë popullsinë që jetonte pranë zonave ujore dhe këtu përmendim Shkodrën e njohur për tavën e krapit dhe Pogradecin për gatimin e koranit. Preja e gjuetisë si derri i egër, lepuj, drerë, kaprojt dhe shpendët e shumtë ishte ndër ushqimet më të preferuara që konsumoheshin kryesisht të pjekur. Ndër pijet alkoolikë, vera mbetet pija më e lashtë e prodhuar fillimisht nga mjalti, në kohët e hershme, ndërsa më vonë vreshtaria ishte burimi kryesor i lëndës së parë për prodhimin e saj. Një pije tjetër tipike është rakia e prodhuar kryesisht nga rrushi, krahas llojeve të veçanta të saj që janë prodhuar në zona ku rritet mani, mareja, mollët apo kumbullat duke i dhënë asaj veçanti dhe cilësi shtesë. Kungulli i pjekur dhe mjalti kanë shërbyer jo vetëm si ushqim bazë por edhe si ëmbëlsira të kombinuara me fruta të thata si arra, lajthi, bajame që gjendeshin pothuajse kudo në zonat malore. Ndërsa në Shqipërinë e mesme mbetet mjaft e njohur “ballokumja” si element integral i festës së lashtë të verës.
Hulumtimi i gastronomisë shqiptare të lashtësisë mbetet një fushë me interes të veçantë etnologjik dhe çdo zbulim do të ishte një vlerë e shtuar në fondin historik të traditës sonë kombëtare.